અમદાવાદ: શહેરના સૌથી વ્યસ્ત તેમજ મોટા ગણાતા ઝવેરી બજારમાં વહેલી સવારે બ્રશ અને સૂપડીથી ધૂળ ભેગી કરતી મહિલાઓને જોઈને કોઈને પણ આશ્ચર્ય થાય. 200 જેટલી મહિલાઓ દ્વારા ભેગી કરાતી ધૂળ ભલે ચમકતી ના હોય, પરંતુ તેમાં સોનું ભળેલું હોવાની પૂરી શક્યતા રહેલી છે.
કઈ રીતે ધૂળમાંથી છૂટું પડાય છે સોનું
રતનપોળ તેમજ માણેકચોકની શેરીઓમાં આવેલી દુકાનો પાસેથી મહિલાઓ ધૂળ ભેગી કરે છે. આ ધૂળને 'ધૂળધોયા'ને વેચવામાં આવે છે. જેને પારા સાથે મિક્સ કરવામાં આવે છે. તેનાથી ધૂળમાં સોના સિવાયની બીજી ધાતુ અલગ પડી જાય છે. ત્યારબાદ આ ધૂળને નાઈટ્રિક એસિડથી ધોવામાં આવે છે, જે ગોલ્ડ અને સિલ્વર સિવાયની અન્ય ધાતુને ઓગાળીને દૂર કરી દે છે.
બીજા તબક્કામાં ફાઈન ગોલ્ડ ડસ્ટને ભઠ્ઠીમાં 10 કલાક સુધી ગરમ કરવામાં આવે છે. આ પ્રોસેસમાં તાપમાન 1 હજાર ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી પહોંચી જતું હોય છે. ભઠ્ઠીમાં તપેલી ધૂળને ઠંડી કર્યા બાદ તેમાંથી ગોલ્ડ મળે છે. સામાન્ય રીતે 2-3 કિલો ધૂળમાંથી 10-15 ગ્રામ જેટલું સોનું મળી જાય છે.
માણેકચોકના શ્રી ચોકસી મહાજનના પ્રમુખ ચીનુભાઈ ચોકસી જણાવે છે કે, 'દાગીના બનાવવાનું કામ કરતા સોની કોઈને પોતાની દુકાનનું આંગણું વાળવાની પરવાનગી નથી આપતા. તેઓ રોજની ધૂળને ભેગી કરીને ધૂળધોયાને વેચે છે. તેના વજન અનુસાર દસ હજાર રુપિયાથી લઈને લાખો રુપિયામાં તેનો ભાવ મળે છે.'
માણેકચોકમાં ગોલ્ડ કટિંગ યુનિટ ધરાવતા સંકેત શુક્લાનું માનીએ તો, જ્યારે ગોલ્ડના ટૂકડાં કરવામાં આવે ત્યારે તેની ઝીણી ખૂબ જ રજ ઉડતી હોય છે. આ રજ હવામાં ભળી જાય છે, અને ઘણીવાર કારીગરના કપડાં પર ચોંટી જતી હોય છે. ઘણીવાર તે હવામાં ઉડીને દુકાનની બહાર પણ જતી રહે છે, અને ધૂળમાં ભળી જાય છે. આ ધૂળને અહીંની મહિલાઓ ભેગી કરી ધૂળધોયાને વેચે છે.
ગુજરાત જ્વેલર્સ અસોસિએશનના જોઈન્ટ સેક્રેટરી આશીષ ઝવેરીના જણાવ્યા અનુસાર, કેટલાક સોની દુકાનની ધૂળને વર્ષો સુધી ભેગી કરે છે અને તેને સીધી હોલસેલ ખરીદદારને વેચે છે. અમદાવાદના કોટ વિસ્તારમાં જોવા મળતી આ એક જૂની પરંપરા છે. હોલસેલ ખરીદદારો સોનીઓ પાસેથી જૂના ઓશિકા, પગલૂછણીયા અને કાર્પેટ પણ ખરીદતા હોય છે અને બદલામાં ઉચક રકમ આપતા હોય છે. આ રકમ હજારો રુપિયામાં પણ હોઈ શકે છે. જોકે, આ પરંપરા હવે ધીરે-ધીરે ખતમ થઈ રહી છે. કારણકે, દાગીના બનાવવામાં હવે લેટેસ્ટ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં ઘડામણ કરતી વખતે રજ નથી ઉડતી.
અમદાવાદમાં હવે માંડ 20 ટકા જેટલા યુનિટમાં જ હાથથી ઘડામણ થાય છે. જ્યારે બાકીનું કામ મોલ્ડિંગ મશીનથી થવા લાગ્યું છે. જેનાથી ઘડામણ કરતી વખતે ગોલ્ડનો લોસ ખૂબ જ ઓછો થાય છે.
કઈ રીતે ધૂળમાંથી છૂટું પડાય છે સોનું
રતનપોળ તેમજ માણેકચોકની શેરીઓમાં આવેલી દુકાનો પાસેથી મહિલાઓ ધૂળ ભેગી કરે છે. આ ધૂળને 'ધૂળધોયા'ને વેચવામાં આવે છે. જેને પારા સાથે મિક્સ કરવામાં આવે છે. તેનાથી ધૂળમાં સોના સિવાયની બીજી ધાતુ અલગ પડી જાય છે. ત્યારબાદ આ ધૂળને નાઈટ્રિક એસિડથી ધોવામાં આવે છે, જે ગોલ્ડ અને સિલ્વર સિવાયની અન્ય ધાતુને ઓગાળીને દૂર કરી દે છે.
બીજા તબક્કામાં ફાઈન ગોલ્ડ ડસ્ટને ભઠ્ઠીમાં 10 કલાક સુધી ગરમ કરવામાં આવે છે. આ પ્રોસેસમાં તાપમાન 1 હજાર ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી પહોંચી જતું હોય છે. ભઠ્ઠીમાં તપેલી ધૂળને ઠંડી કર્યા બાદ તેમાંથી ગોલ્ડ મળે છે. સામાન્ય રીતે 2-3 કિલો ધૂળમાંથી 10-15 ગ્રામ જેટલું સોનું મળી જાય છે.
માણેકચોકના શ્રી ચોકસી મહાજનના પ્રમુખ ચીનુભાઈ ચોકસી જણાવે છે કે, 'દાગીના બનાવવાનું કામ કરતા સોની કોઈને પોતાની દુકાનનું આંગણું વાળવાની પરવાનગી નથી આપતા. તેઓ રોજની ધૂળને ભેગી કરીને ધૂળધોયાને વેચે છે. તેના વજન અનુસાર દસ હજાર રુપિયાથી લઈને લાખો રુપિયામાં તેનો ભાવ મળે છે.'
માણેકચોકમાં ગોલ્ડ કટિંગ યુનિટ ધરાવતા સંકેત શુક્લાનું માનીએ તો, જ્યારે ગોલ્ડના ટૂકડાં કરવામાં આવે ત્યારે તેની ઝીણી ખૂબ જ રજ ઉડતી હોય છે. આ રજ હવામાં ભળી જાય છે, અને ઘણીવાર કારીગરના કપડાં પર ચોંટી જતી હોય છે. ઘણીવાર તે હવામાં ઉડીને દુકાનની બહાર પણ જતી રહે છે, અને ધૂળમાં ભળી જાય છે. આ ધૂળને અહીંની મહિલાઓ ભેગી કરી ધૂળધોયાને વેચે છે.
ગુજરાત જ્વેલર્સ અસોસિએશનના જોઈન્ટ સેક્રેટરી આશીષ ઝવેરીના જણાવ્યા અનુસાર, કેટલાક સોની દુકાનની ધૂળને વર્ષો સુધી ભેગી કરે છે અને તેને સીધી હોલસેલ ખરીદદારને વેચે છે. અમદાવાદના કોટ વિસ્તારમાં જોવા મળતી આ એક જૂની પરંપરા છે. હોલસેલ ખરીદદારો સોનીઓ પાસેથી જૂના ઓશિકા, પગલૂછણીયા અને કાર્પેટ પણ ખરીદતા હોય છે અને બદલામાં ઉચક રકમ આપતા હોય છે. આ રકમ હજારો રુપિયામાં પણ હોઈ શકે છે. જોકે, આ પરંપરા હવે ધીરે-ધીરે ખતમ થઈ રહી છે. કારણકે, દાગીના બનાવવામાં હવે લેટેસ્ટ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં ઘડામણ કરતી વખતે રજ નથી ઉડતી.
અમદાવાદમાં હવે માંડ 20 ટકા જેટલા યુનિટમાં જ હાથથી ઘડામણ થાય છે. જ્યારે બાકીનું કામ મોલ્ડિંગ મશીનથી થવા લાગ્યું છે. જેનાથી ઘડામણ કરતી વખતે ગોલ્ડનો લોસ ખૂબ જ ઓછો થાય છે.