એપશહેર

ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી કેવી રીતે થાય છે? સરળ ભાષામાં સમજો સમગ્ર પ્રક્રિયા

President Election Process In India: ચૂંટણી પંચ (Election Commission of India) દ્વારા રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટણી માટેની તારીખો જાહેર કરી દેવામાં આવી છે. જુલાઈ 18ના રોજ રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી માટે મતદાન યોજાશે, જ્યારે 21 જુલાઈના રોજ મતગણતરી કરવામાં આવશે. હાલના રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદ (Ram Nath Kovind)નો કાર્યકાળ 24 જુલાઈના રોજ પૂર્ણ થઈ રહ્યો છે. ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીની પ્રક્રિયા જટિલ હોય છે, આજે અમે તમને જણાવીશું કે આખરે ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી કેવી રીતે યોજાય છે.

Authored byVineet Tripathi | Edited byHarshal Makwana | Navbharat Times 9 Jun 2022, 7:31 pm

હાઈલાઈટ્સ:

  • રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં ફક્ત સાંસદ અને ધારાસભ્યો જ મત આપી શકે છે
  • સાંસદ અને ધારાસભ્યોના મતોનું મૂલ્ય પણ અલગ-અલગ હોય છે
  • સિંગલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટ સિસ્ટમથી વોટિંગ કરવામાં આવે છે
હાઈલાઈટ ટેક્સ્ટ
I am Gujarat President Election Process In India
ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી કેવી રીતે થાય છે? સરળ ભાષામાં સમજો સમગ્ર પ્રક્રિયા
President Election Process In India: ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીની જાહેરાત થઈ ચૂકી છે. રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી સામાન્ય જનતાના મતથી નક્કી થતી નથી, બંધારણમાં અલગ નિયમ બનાવવામાં આવ્યો છે. આપણું બંધારણ આખી દુનિયાના તમામ બંધારણોને ભેળવીને બનાવવામાં આવ્યું છે. અહીં પ્રધાનમંત્રી સર્વોચ્ચ સત્તા ધરાવે છે, જે આપણે બ્રિટનની સંસદીય પ્રણાલીમાંથી લીધી છે, જ્યારે અમેરિકામાં, રાષ્ટ્રપતિ સર્વેસર્વા હોય છે. આવી જ રીતે તમામ દેશોનું પોતાનું બંધારણ છે. અન્ય ચૂંટણીઓની જેમ, ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી ચૂંટણી પંચની દેખરેખ હેઠળ યોજાય છે. ચૂંટણી પંચે દેશના નવા રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીનો કાર્યક્રમ જાહેર કરી દીધો છે. રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદનો કાર્યકાળ 24 જુલાઈએ પૂરો થઈ રહ્યો છે અને તે પહેલાં આગામી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી યોજાવાની છે. ચૂંટણી પંચે આજે પત્રકાર પરિષદમાં આ અંગેની જાહેરાત કરી હતી. ચૂંટણી પંચે કહ્યું કે, કોઈપણ પક્ષ તેના સભ્યોને વ્હીપ જારી કરશે નહીં. ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીની પ્રક્રિયા જટિલ હોય છે, આજે અમે તમને જણાવીશું કે આખરે ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી કેવી રીતે યોજાય છે.
રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં કોણ વોટ આપી શકે?
ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી સીધી રીતે લોકોના મત દ્વારા નક્કી થતી નથી. તેના બદલે, લોકો જેમને ચૂંટે છે, તેમના મતોથી રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટાય છે. તેથી જ તેને પરોક્ષ ચૂંટણી કહેવામાં આવે છે. તમને અહીં ફરીથી સ્પષ્ટ કરી દઈએ કે, ફક્ત તે જ રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં મત આપી શકે છે, જે લોકો દ્વારા ચૂંટાય છે. એટલે કે સાંસદો અને ધારાસભ્યો. સંસદના નામાંકિત સભ્યો અને વિધાન પરિષદના સભ્યો રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં મતદાન કરી શકતા નથી, કારણ કે તેઓ સીધા જનતા દ્વારા ચૂંટાતા નથી.

પરોક્ષ ચૂંટણી
રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી ઈલેક્ટોરલ કોલેજ એટલે કે, ચૂંટણી કોલેજ દ્વારા કરવામાં આવે છે. બંધારણની કલમ 54માં તેનો ઉલ્લેખ છે. એટલે કે, લોકો તેમના પ્રેસિડેન્ટને સીધા પસંદ કરતા નથી, પરંતુ તેમના મત દ્વારા ચૂંટાયેલાં લોકો કરે છે. આ પરોક્ષ ચૂંટણી છે.

મત આપવાનો અધિકાર
આ ચૂંટણીમાં તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાના ચૂંટાયેલા સભ્યો તેમજ લોકસભા અને રાજ્યસભામાં ચૂંટાયેલા સાંસદો પોતાનો મત આપે છે. પ્રેસિડેન્ટ તરફથી સંસદમાં નોમિનેટેજ મેમ્બર વોટ નાખી શકતા નથી. રાજ્યોની વિધાન પરિષદોના સભ્યોને પણ મત આપવાનો અધિકાર નથી, કારણ કે તેઓ લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલા સભ્યો નથી.

સિંગલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટ
આ ચૂંટણીમાં એક ખાસ રીતે મતદાન થાય છે, જેને સિંગલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટ સિસ્ટમ કહેવામાં આવે છે. એટલે કે, મતદાર માત્ર એક જ મત આપે છે, પરંતુ તે તમામ ઉમેદવારો વચ્ચે પોતાની પ્રાથમિકતા નક્કી કરે છે. એટલે કે, તે બેલેટ પેપર પર જણાવી દે છે કે તેની પ્રથમ પસંદગી કોણ છે અને કોણ બીજી, ત્રીજી છે. જો વિજેતા પ્રથમ પસંદગીના મતો દ્વારા નક્કી ન થાય, તો મતદારની બીજી પસંદગી ઉમેદવારના ખાતામાં નવા એક મત તરીકે ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે. તેથી તેને સિંગલ ટ્રાન્સફરેબલ વોટ કહેવામાં આવે છે.
રાષ્ટ્રપતિ ચૂંટણી માટેની તારીખ જાહેર, 18 જુલાઈએ મતદાન અને 21 જુલાઈએ મતગણતરી
પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વની વ્યવસ્થા
જે સાંસદો અને ધારાસભ્યો તેમના મત આપે છે તેમના મતોનું મૂલ્ય અલગ-અલગ હોય છે. બે રાજ્યોના ધારાસભ્યોના મતોનું મૂલ્ય પણ અલગ-અલગ હોય છે. આ વેઇટેજ જે રીતે નક્કી કરવામાં આવે છે તેને પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વ સિસ્ટમ કહેવામાં આવે છે. હાલમાં દેશના તમામ રાજ્યોના ધારાસભ્યોના વોટની મૂલ્ય 5 લાખ 43 હજાર 231 છે. તે જ સમયે, લોકસભા સાંસદોની કુલ મૂલ્ય 5 લાખ 43 હજાર 200 છે.

કેવી રીતે નક્કી થાય છે મૂલ્ય?

MLAના મતોનું મૂલ્ય
ધારાસભ્યના કિસ્સામાં, ધારાસભ્ય જે રાજ્યના છે તેની વસ્તી જોવામાં આવે છે. આ સાથે જે તે રાજ્યની વિધાનસભાના સભ્યોની સંખ્યાને પણ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. મૂલ્યની ગણતરી કરવા માટે રાજ્યની વસ્તીને ચૂંટાયેલા ધારાસભ્યોની સંખ્યા દ્વારા વિભાજિત કરવામાં આવે છે. આ રીતે મેળવેલ સંખ્યાને પછી 1000 વડે ભાગવામાં આવે છે. હવે જે આંકડો મળે છે, તે રાજ્યના ધારાસભ્યના મતનું વજન છે. જ્યારે 1000 વડે ભાગવામાં આવે અને જો શેષ 500થી વધુ હોય તો મૂલ્યમાં 1નો ઉમેરો કરવામાં આવે છે.

સાંસદના મતનું મૂલ્ય
સાંસદોના મતોના મૂલ્ય માટેનું ગણિત અલગ છે. સૌ પ્રથમ તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાના ચૂંટાયેલા સભ્યોના મતોનું વજન ઉમેરવામાં આવે છે. હવે આ સામૂહિક વજનને રાજ્યસભા અને લોકસભાના ચૂંટાયેલા સભ્યોની કુલ સંખ્યા વડે ભાગવામાં આવે છે. આ રીતે મેળવેલ સંખ્યા એ સાંસદના મતનું વજન છે. જો આ વિભાજન બાકીના 0.5થી વધુ હોય તો, તો વેઇટેજમાં એકનો વધારો થાય છે.

મતોની ગણતરી
રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં સૌથી વધુ મત મેળવવાથી જીત નક્કી થતી નથી. રાષ્ટ્રપતિ તે બને છે જેને મતદારો એટલે કે સાંસદો અને ધારાસભ્યોના મતોના કુલ મૂલ્યથી અડધાથી વધુ હાંસલ કરે છે. એટલે કે, આ ચૂંટણીમાં પહેલેથી જ નક્કી થઈ જાય છે કે, જીતનારને કેટલા વોટ અથવા મૂલ્ય મેળવવું પડશે. હાલમાં પ્રેસિડેન્ટની ચૂંટણી માટે ઈલેક્ટોરલ કોલેજના સભ્યોના મતોનું કુલ મૂલ્ય 10,98,882 છે. તો જીતવા માટે ઉમેદવારને 5,49,442 મૂલ્ય મેળવવું પડશે. જે ઉમેદવારને આ ક્વોટા પ્રથમ મળે છે, તે પ્રેસિડેન્ટ તરીકે ચૂંટાય છે. પરંતુ તમે સૌથી પહેલાનો શું અર્થ છે?

પ્રાયોરિટીનું મહત્વ
આનો અર્થ સમજવા માટે પ્રથમ મતગણતરીમાં પ્રાથમિકતા ધ્યાનમાં લેવી પડશે. મતદાન કરતી વખતે, સાંસદો અથવા ધારાસભ્યો તેમના મતપત્ર પર જણાવે છે કે, તેમની પ્રથમ પસંદગીના ઉમેદવાર કોણ છે, કોણ બીજી પસંદ છે અને કોણ ત્રીજી પસંદગી છે વગેરે. પ્રથમ તમામ બેલેટ પેપર પર નોંધાયેલા પ્રથમ પસંદગીના મતોની ગણતરી કરવામાં આવે છે. જો આ પ્રથમ ગણતરીમાં જ ઉમેદવાર જીત માટે જરૂરી વેઇટેજનો ક્વોટા હાંસલ કરે છે, તો તેમની જીત થાય છે. પરંતુ જો આ શક્ય ન હોય તો, પછી બીજું પગલું લેવામાં આવે છે.

ઉમેદવાર રેસમાંથી કેવી રીતે બહાર થઈ જાય છે?
પ્રથમ ગણતરીમાં સૌથી ઓછા મત મેળવનાર ઉમેદવારને રેસમાંથી બહાર કરી દેવામાં આવે છે. પરંતુ તેમને મળેલા મતો પરથી એ જોવામાં આવે છે કે, તેમની બીજી પસંદના કેટલા વોટ કયા ઉમેદવારને મળ્યા છે. પછી માત્ર બીજી પસંદગીના આ મતો બાકીના ઉમેદવારોના ખાતામાં ટ્રાન્સફર થાય છે. જો ઉમેદવારે આપેલા મતોની કુલ સંખ્યા નક્કી કરેલ મતોની સંખ્યા સુધી પહોંચે, તો તે ઉમેદવારને વિજેતા ગણવામાં આવશે. અન્યથા બીજા રાઉન્ડમાં સૌથી ઓછા મતો ધરાવતી વ્યક્તિ રેસમાંથી બહાર થઈ જશે અને પ્રક્રિયાનું પુનરાવર્તન થશે. આ રીતે મતદારનો માત્ર એક જ મત ટ્રાન્સફર થાય છે. એટલે કે આવી મતદાન પ્રણાલીમાં કોઈ બહુમતી જૂથ પોતાની મેળે જીત નક્કી કરી શકતું નથી. અન્ય નાના જૂથોના મતો નિર્ણાયક સાબિત થઈ શકે છે. એટલે કે લોકસભા અને રાજ્યસભામાં જે પક્ષની બહુમતી હોય તેનું વર્ચસ્વ હોય તે જરૂરી નથી. ધારાસભ્યોનો મત પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

રેસમાંથી બહાર કરવાનો નિયમસેકન્ડ પ્રાયોરિટીના વોટ ટ્રાન્સફર થયા બાદ સૌથી ઓછા મતો ધરાવતા ઉમેદવારને બહાર કરવાનો વારો આવે તો, જો બે ઉમેદવારો જેમને સૌથી ઓછા મત મળ્યા હોય, તો તેમને બહાર કરી દેવામાં આવશે, જેમના ફર્સ્ટ પ્રાયોરિટીવાળા મતો ઓછા હોય. જો કોઈ ઉમેદવારને અંત સુધી નક્કી કરેલ ક્વોટા ન મળે તો પણ આ પ્રક્રિયામાં ઉમેદવારો વારાફરતી રેસમાંથી બહાર થતા રહે છે અને અંતે જે બચે છે તે વિજેતા બને છે.

Read Next Story

Gujarati News - I am Gujarat: ગુજરાત, દેશ, વિદેશ, શિક્ષણ, બિઝનેસ, મૂવી, જ્યોતિષ, ધર્મ, સ્પોર્ટ્સના લેટેસ્ટ સમાચાર ઉપરાંત વાયરલ ન્યૂઝ મેળવવા માટે ડાઉનલોડ કરો IamGujaratની એપ
તમામ તાજી ખબરો માટે I am Gujarat ફેસબૂકપેજને લાઈક કરો